پس از شیوع ویروس کووید 19 در جهان، تلاش‌های محققان برای تولید واکسن آغاز شد و در نتیجه این تلاش‌ها، واکسن‌های مختلف به بازار عرضه شد؛ گزارش ها حاکی از آن است که علی رغم خطرات ویروس کرونا، گروهی از افراد در کشورهای مختلف در برابر تزریق واکسن کرونا مقاومت می‌کنند این درحالی است محققان تاکید می‌کنند که واکسیناسیون، راهکار اصلی مقابله با کووید ۱۹ است. برای بررسی علل و پیامدهای روانشناختی این موضوع، گفت‌و‌گویی با دکتر مظاهری، رئیس دانشکده علوم تربیتی و روان شناسی صورت گرفته که در ادامه می‌خوانید:
- پيامدهای روانشناختی شیوع کووید ۱۹ در جامعه چه بوده است؟
کرونا آثار جانبی بسیار وسیع و متنوعی بر زندگی عمومی افراد به جا گذاشته که ممکن است بخشی از آن‌ها خود را به وضوح نشان نداده باشند؛ اما همان‌طور که پیش‌بینی می‌شد؛ مسائلی مانند افزایش اضطراب و استرس، احساس عدم امنیت، کاهش روابط اجتماعی و به تبع آن حمایت روانشناختی افراد، افزایش وسواس ناشی از الزامات پروتکل‌های بهداشتی و فوبیای اجتماعی جوامع مختلف را در گیر کرده است. موضوع دیگر، عدم برگزاری آیین‌ها و مراسم‌های سوگواری به عنوان روشی برای مقابله با سوگ است که منجر به سوگ‌های پیچیده و مزمن می‌شود و نتیجه آن می‌تواند افسردگی‌های وخیم باشد. بنابراین می‌توان گفت آثار و پیامدهای روانشناختی کرونا متنوع است که البته همه آن‌ها هم منفی نبوده است. برای مثال بخشی از آیین‌ها و مراسم تشریفاتی ازدواج که هزینه بالایی دربر داشت حذف شد و سبب شد بخش زیادی از دانشجویان ما ازدواج کنند.
- چرا برخی از افراد در برابر تزریق واکسن مقاومت می‌کنند؟ آیا این موضوع دلیل روانشناختی دارد؟
ما شاهد بودیم که شبکه‌های اجتماعی تا حد زیادی به توسعه‌ی بحث‌ها و تردیدهای حول و حوش واکسن کووید ۱۹ دامن زدند. از طرف دیگر اعتماد اجتماعی در کشور ما به دلایلی که بحث آن در این مجال نمی‌گنجد آسیب دیده است و در این موقعیت ممکن است مردم نتوانند به اندازه کافی به مراجع اجرایی و تصمیم‌گیرنده اعتماد کنند و به جای توجه به توصیه‌های آن‌ها درباره مزایای تزریق واکسن، بیشتر به حرف‌هایی که در زمینه خطرات و عوارض جانبی آن گفته می‌شود توجه کنند. گاهی هم مطالبی که در شبکه‌های مجازی منتشر می‌شود یا حتی شاهد تاکید شبکه‌ها و مراجع رسمی بر موضوعاتی مانند ناکارآمدی سیستم پزشکی در مقابله با پزشکی سنتی و قرار دادن این دو در تقابل با یکدیگر؛ در حالی که در سایر کشورها مکمل یکدیگر شناخته می‌شوند، نتایجی مانند واکسن گریزی را در بر دارد. گذشته از این به طور کلی میزان محتاط بودن افراد با یکدیگر متفاوت است و البته این موضوع مختص ایران نیست. در کشورهای دیگر هم یکی از چالش‌های دولت‌ها، چاره‌اندیشی درباره قشری از افراد است که هنوز قانع نشده‌اند به تزریق واکسن اقدام کنند. اعتقاد من بر این است که اعتماد به حوزه‌های تخصصی بايد در سطح كشور افزایش پیدا کند و جلوی تخریب آن گرفته شود.
- آیا می‌توان گفت واکسیناسیون کووید ۱۹ سلامت روانی را بهبواد می‌بخشد و ارتباطی بین دریافت واکسن کرونا و ارتقاء سلامت روحی وجود دارد؟
واکسیناسیون می‌تواند امنیت روانی افراد را در نتیجه احساسی که نسبت به واکسیناسیون عمومی و کاهش مخاطرات مربوط به شیوع بیماری به وجود می‌آید، افزایش دهد. کاهش احساس ناامنی و افزایش احساس امنیت در افراد زیرساخت سلامت روان به شمار می‌رود. بنابراین واکسیناسیون حتماً در سطح فردی و اجتماعی به افزایش احساس امنیت روانی کمک می‌کند و افراد می‌توانند از این احساس برای بازگشت به زندگی طبیعی وسالم که در طول این پاندمی دو ساله به شدت به چالش کشیده شده بود بهره ببرند. در سطح اجتماعی هم افراد احساس امنیت را از دیگران می‌گیرند و وقتی دولت به امر واکسینه کردن توجه می‌کند میزان اعتماد افراد به کارگزارانی که به فکر بهداشت و توسعه سلامت آن‌ها هستند افزایش می‌یابد. بنده فکر می‌کنم واکسیناسیون در هر صورت نقش موثری در افزایش احساس امنیت روانی افراد دارد.
- نقش عوامل روانشناختی بر روی ایمنی و کارآمدی واکسن کرونا چیست؟
به طور کل بهبودی از بیماری تا اندازه زیادی به روحیه و نوع نگرش افراد نسبت به زندگی، بیماری و احتمال بهبودی فرد ارتباط دارد. تحقیقات علمی در سطح جهان اثبات کرده‌اند هر چه افراد خوشبین‌تر و امیدوارتر باشند، آسیب‌پذیری آن‌ها حتی در برابر ابتلای به بیماری کاهش پیدا می‌کند و هرچه خلق و روحیه پایین‌تری داشته باشند در برابر ابتلا به بیماری و شدت آن آسیب پذیرترند و دوره بیماری آن‌ها هم طولانی‌تر می‌شود. به طوری که حتی ممکن است شدت بیماری فرد از نظر پزشکی چندان زیاد نباشد؛ اما چون روحیه پایینی دارد دوره بیماری او بیشتر طول بکشد یا حتی از پا دربیاید؛ اما افرادی که امیدوارتر هستند و روابط عاطفی و شبکه اجتماعی عمیق‌تر و گسترده‌تری دارند معمولاً در برابر بیماری یا آسیب جدی ناشی از آن مقاوم‌تر هستند و زودتر به وضعیت عادی بازمی‌گردند. در بسیاری از گزارش‌های علمی هم تاکید شده است زمانی که افراد به بیماری کووید ۱۹ دچار می‌شوند در صورتیکه خود را ببازند بیشتر دچار آسیب‌های جدی می‌شوند.
- آیا امتناع از واکسیناسیون را می‌توان جزو حقوق فردی انسان‌ها به شمار آورد؟
ممكن است ما گمان کنیم حق داریم در سطح فردی درباره واکسن زدن خودمان تصمیم بگیریم؛ اما این موضوع در شرایطی صدق می‌کند که در محیط‌های اجتماعی حضور پیدا نکنیم. وقتی افراد در یک سازمان حضور پیدا می‌کنند، در تقابل با سایرین قرار می‌گیرند و در شرایط پاندمی یک فرد مبتلا به بیماری می‌تواند سبب شیوعرو سرایت بیماری به دیگران شود و در نهایت بر کارکرد سازمان اثر بگذارد. بنابراین افراد در سطح فردی می‌توانند انتظار داشته باشند در مورد واکسیناسیون خود تصمیم بگیرند؛ اما حضور افرادی که واکسینه نشده‌اند در مراکزی مانند کلاس‌های درس یا سازمان‌ها، می‌تواند افرادی که مانند آن‌ها فکر نمی‌کنند و بر این عقیده‌اند که واکسیناسیون می‌تواند مصونیت را به جامعه بازگرداند، به مخاطره بیندازد و در آنان حس ناامنی ایجاد کند. بنابراین افراد باید در کنار حقی که برای خود قائل می‌شوند، این حق را برای سایرین هم در نظر بگیرند که از آنان انتظار داشته باشند نقش خود را در توسعه امنیت جمعی ایفا کنند. در نتیجه بنده از همه همکاران و دانشجویانی که هنوز قانع به انجام واکسیناسیون نشده‌اند تقاضا می‌کنم به زنجیره کلی مصونیت بپیوندند تا بتوانیم با سرعت هر چه بیشتر به زندگی عادی بازگردیم.
